Granice przedsiębiorczości w aspektach etycznych

Wstęp

Polska u progu XXI wieku dąży do członkostwa w europejskich strukturach gospodarczych. Jednocześnie w latach dziewięćdziesiątych naszego stulecia rozpoczęto podejmowanie wielu reform w polskiej gospodarce. Próby reform podejmowane były już w latach osiemdziesiątych. Jednak zasadnicze reformy rozpoczęto dopiero w planie nazywanym programem Balcerowicza realizowanym w latach 1990-1991. Decyzje gospodarcze skoncentrowano na budowaniu gospodarki opartej o rynek i prawa ekonomiczne funkcjonujące w gospodarce kapitalistycznej. Gospodarka rynkowa ma przybliżyć nasz kraj nie tylko do członkostwa w Unii Europejskiej lecz również oczekuje się, że za jej pośrednictwem, nastąpi wzrost poziomu i jakości życia.

Szanse rynkowe mogą jednak wykorzystać tylko ci, którzy dostosowują swoją działalność do oczekiwań nabywców i funkcjonują efektywnie pod względem ekonomicznym. W dużej mierze decyduje o tym przedsiębiorczość. Nie bez znaczenia jest przy tym kierowanie się zbiorem wartości tworzących etykę w życiu gospodarczym zwaną także etyką biznesu. Ciekawą ofertę etyczną dla gospodarki daje ewangelicka etyka teologiczna.

Istota przedsiębiorczości

Istnieje wiele różnych definicji dotyczących istoty przedsiębiorczości. Wszystkie opisują jednak zasadniczo to samo zjawisko będące formą ludzkiej aktywności. Przedsiębiorczość kojarzona jest głównie z ekonomią, chociaż jej przejawy dostrzec można w wielu różnych dziedzinach ludzkiej aktywności.

Według J. Schumpetera przedsiębiorca jest nowatorem, który dąży do nowych kombinacji czynników produkcji. Według niego ” […] zawsze idzie o to, by zmienić istniejącą sytuację w dziedzinie zaspokajania naszych potrzeb, by zmienić stosunki między rzeczami i siłami, połączyć rzeczy i siły, które zastajemy oddzielone, rozdzielić rzeczy i siły, dotychczas połączone. Każda metoda produkcyjna jest jakąś określoną kombinacją tego rodzaju.” Jako przykład podaje wprowadzenie nowego towaru, wprowadzenie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, zdobycie nowego źródła surowców i przeprowadzenie nowej organizacji przemysłu. Taka kombinacja czynników produkcji składa się na innowacyjność. Ona stanowi o istocie przedsiębiorczości. Ważna jest przy tym systematyczność, co podkreśla Peter Drucker. Dla Schumpetera przedsiębiorca pełni funkcję twórczą. Nie jest on jednak wynalazcą. Jego rola polega głównie na umiejętności wykorzystywania rezultatów twórczej działalności wynalazców. Współcześnie przedsiębiorczość widziana jest jako działalność charakteryzująca się myśleniem twórczym i umiejętnościami zarządzania, głównie w aspekcie planowania i organizacji. Przedsiębiorczość to działalność wyróżniająca się:

• aktywnością i dynamizmem,
• innowacyjnością, poszukiwaniem zmian i reagowaniem na nie,
• postrzeganiem i wykorzystywanie szans, niezależnie od posiadanych w danej chwili zasobów,
• gotowością do podejmowania ryzyka, której głównym motywem działania jest pomnażanie kapitału.

Przedsiębiorczość jest ideą, która ma doprowadzić do istotnych zmian w systemie gospodarczym kraju. Daje ona ludziom prawo do podmiotowości czyli czynnego uczestniczenia w tworzeniu i przekształcaniu gospodarki, w której są inicjatorami działań.

Z przedsiębiorczością nie ma natomiast nic wspólnego człowiek, którego celem jest szybkie osiągnięcie wielkiego zysku, głównie za pomocą nielegalnych transakcji. Poważną przeszkodą dla przedsiębiorczości są:

• brak inwencji i operatywności,
• niesumienność i nierzetelność,
• słabość psychiczna,
• niska kultura osobista,
• brak kwalifikacji,
• lenistwo.

Przedsiębiorczość człowieka wynika z jego właściwości psychofizycznych z zakresu posiadanej wiedzy i umiejętności oraz sprawności intelektualnej, a także preferowanych wartości. Mówi się nawet o psychicznym syndromie przedsiębiorczości. Badania dowiodły iż przedsiębiorcy mają ojców, którzy również byli przedsiębiorcami. Zauważono także iż przedsiębiorcami stają się często członkowie grup mniejszościowych. Młodsi częściej niż starsi otwierają własne firmy. Wśród przedsiębiorców można również wyróżnić takie wartości jak: potrzeba niezależności oraz przykładanie większej wagi do przedsiębiorstwa niż do życia rodzinnego.

Obecnie można spotkać się z przekonaniem, że mamy do czynienia z końcem ery społeczeństwa technokratycznego i menedżerskiego. Zaczyna się natomiast era społeczeństwa przedsiębiorczego, w którym dominującymi stają się innowacja i samodzielność, rozwijające gospodarkę i życie społeczne. Przedsiębiorczość może stać się systemem wartości tworzącym podstawy w zarządzaniu i rządzeniu. Mogą one stać się również częścią kultury.

Zagadnienia etyczne

Pojęcie etyki wywodzi się z języka greckiego. Jest ono często zamiennie używane z pojęciem moralność. Potocznie mówi się np. o postawie moralno-etycznej lub o poglądach etyczno-moralnych. Słowo ethos oznacza obyczaj, tzn. zalecany i przyjęty sposób postępowania. Moralność to oceny i normy oraz motywacje postępowania obowiązujące w konkretnych środowiskach społecznych różnych epok. Etyka formułuje naukowo te oceny i normy.

Etyka życia gospodarczego

Motywacja pracy i przedsiębiorczości, sposób zarządzania ludzką pracą oraz dystrybucja jej efektów były zawsze przedmiotem sporów ideowych i ocen moralnych. Podejmowanie tych tematów doprowadziło do powstania wielu nowych dyscyplin np. filozofii pracy czy etyki życia gospodarczego zwanej także etyką biznesu. Sens etycznego podejścia do problemów życia gospodarczego jest złożony. Zasadniczym celem jest jednak uwrażliwienie prowadzących działalność gospodarczą na potrzebę kierowania się w praktyce określonymi zasadami. Rozwój stosunków gospodarczych w Polsce i ich dynamizacja potrzebują dzisiaj silnego wsparcia, aby aspiracje ekonomiczne przedsiębiorców miały punkt odniesienia. Chodzi o jakiś ład aksjologiczny, tworzący minimum zgody i kryterium aksjologiczne stanowienia niezbędnych granic dla żywiołowej praktyki. Stawia się dzisiaj pytania: jak wzmocnić i zdynamizować rozwój ekonomiczny Polski? Jak pogodzić ten rozwój z narodowymi i moralnymi aspiracjami? Jakie granice należy postawić przedsiębiorczości, oszczędności czy konsumpcji? W jaki sposób może w tym pomóc prawo, ideologia, etyka czy religia?

Misja firmy a etyka biznesu

Celem strategicznym firmy jest jej misja. W niej zawiera się filozofia działania, strategia i sposób zarządzania. Czyje i jakie potrzeby winna zaspokoić firma? Odpowiedź na to pytanie staje się podstawą dla określenia zasad i metod osiągania celu firmy. Teoria czyniąca z zysku wyłączną normę i ostateczny cel przedsiębiorcy, jest nie do przyjęcia z punktu widzenia etyki biznesu. Etyczne zachowanie w dziedzinie przedsiębiorczości odzwierciedla się w sile, z jaką biznes wpływa na pozytywny rozwój świata. Brak etyki w gospodarowaniu powoduje liczne komplikacje. Dlatego rozstrzygnięcia etyczne powinny dokonywać się na etapie decyzyjnym. Wiąże się z tym odpowiedzialność za słowo będącą budulcem zaufania. W kontaktach międzyludzkich w biznesie zaufanie jest sprawą zasadniczą.

O decyzjach etycznych mówi się w odniesieniu do procesu zarządzania. Istnieje cały szereg definicji określających tzw. etykę decyzji. Można wyróżnić dwa główne nurty:

• etyczne jest to , co nie jest sprzeczne z „… ogółem ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej…”
• „podmiot prowadzący działalność gospodarczą powinien przestrzegać prawa, działać zgodnie z zasadami współżycia społecznego i dobrymi obyczajami oraz respektować zasady etyki w działalności gospodarczej…”

Misja firmy uwzględniająca postulaty etyczne może stymulować pozytywne zachowania przedsiębiorców tworzących często nowe jakości w zarządzaniu i strategii firmy. Firma działająca etycznie budzi zaufanie. Ono tworzy atmosferę wiarygodności firmy jako partnera na rynku.

Ważnym jest jednak to, czy etyka stosowana w prowadzonej aktywności gospodarczej ma także wymiar motywujący do przedsiębiorczości. Istnieją mianowicie systemy społeczne, filozoficzne czy religijne, które nie wzmacniają czynnika przedsiębiorczości. Powodują raczej utrwalanie istniejącego stanu rzeczy poprzez bierną jego akceptację. Nie pobudzają do myślenia w kategoriach innowacyjności w działaniu, także gospodarczym. Można przyjąć, że brak postępu w krajach rozwijających się wynika nie tylko z samej biedy. Często brak jest zachęty do innego spoglądania na kwestie społeczne i ekonomiczne.

Etyką, która promuje w sposób szczególny postawę przedsiębiorczości jest etyka ewangelicka.

„Społeczna nauka Kościoła” w ujęciu ewangelickim

Istnieje zasadnicza różnica w podejściu do spraw społecznych w nauczaniu Kościoła ewangelickiego i rzymskokatolickiego. Różnica ta wynika z innego rozumienia etyki. Etyka ewangelicka jest mianowicie etyką teologiczną.

Ewangelicka etyka teologiczna

Etyka teologiczna jest pewną postacią teologii. W ocenie teologii ewangelickiej, etyka filozoficzna zainteresowana jest dobrami moralnymi, cnotami i obowiązkami, celami, motywami i środkami działania w aspekcie istniejącego porządku rzeczywistości. Teologia nazywa ten porządek porządkiem stworzenia. Ewangelicka etyka teologiczna dzieli swój przedmiot z etyką filozoficzną. Teologia ewangelicka zawdzięcza Lutrowi oddzielenie etyki filozoficznej od etyki teologicznej. To za jego sprawą dopełniło się uwolnienie chrześcijaństwa z filozofii antyku. Luter atakował autorytet Arystotelesa z pozycji teologicznych. Ewangelicka etyka teologiczna uzyskała dzięki temu własną tożsamość. Jej głównym tematem są pryncypia etyczne i ramy ogólne a nie szczegółowe recepty postępowania wierzących. To odróżnia ją także od etyki katolickiej.

Ewangelickie postawy społeczne

Społeczne postawy ewangelików mają swoje źródło w etyce religijnej. Istnieją ścisłe zależności pomiędzy głównymi elementami ewangelickiej postawy religijnej a implikowanymi przez ewangelicyzm postawami społecznymi. Przykładami mogą być:

• ewangelicka koncepcja autorytetu w sprawach wiary wymuszająca indywidualistyczną koncepcję człowieka, jako nadrzędnej wartości, posiadającego przyrodzoną i niezbywalną godność. Ona z kolei postuluje zagwarantowanie jednostce wolności i praw,
• ewangelicka koncepcja bezpośredniej odpowiedzialności jednostki przed własnym sumieniem wymusza egalitarystyczną koncepcję stosunków społecznych. W jej ramach każdy człowiek winien być chroniony przed dyskryminacją oraz wyposażony w równe prawa.

Wśród postaw społecznych, które są szczególnie promowane przez etykę ewangelicką można wymienić także:

• indywidualizm,
• kreatywność,
• familijność,
• patriotyzm,
• demokratyzm,
• samokrytycyzm.

Ewangelicyzm z pewnością jest skuteczną drogą do wymienionych postaw. Profesor Jan Szczepański zauważa, że dzisiaj warto podkreślać ewangelicki wkład do rzeczywistości społecznej poprzez popularyzowanie idei indywidualności. Nie chodzi o klasyczne teorie indywidualizmu, lecz o indywidualność jako kompleks cech przysługujących jednej i tylko jednej osobie. Tak rozumiana indywidualność może charakteryzować się twórczością oryginalną, niepowtarzalną, chociażby dotyczyła tylko spraw codziennych. Taki pogląd wzmacnia przedsiębiorczość jako system wartości mogący kształtować w przyszłości zarówno zarządzanie i rządzenie, jak i kulturę.

Ewangelickie postawy społeczne są promotorem światłego stosunku do otoczenia oraz promotorem gospodarności.

Promotor światłego stosunku do otoczenia

Światły stosunek do otoczenia ma swoje korzenie w wyznawanej wierze, która promuje człowieka kreatywnego. Przejawia się to w pozytywnym nastawieniu do edukacji oraz wszelkich form rozwijających osobowość. Wynika to z uznania człowieka za wartość nadrzędną w stworzonym porządku. Znajomość ludzkich słabości i ograniczeń daje podstawę do stawania się wyrozumiałym, szanującym inny pogląd i tolerancyjnym dla trudnej do zaakceptowania inności. Akceptacja inności wzmaga etos niezależnego myślenia. Ono popiera człowieka samodzielnego i odpowiedzialnego. Człowiek odpowiedzialny za swoje postępowanie przestaje być obciążeniem dla społeczeństwa a staje się jego podporą. Sam wie , co jest jego dobrem, co leży w jego interesie. Taka postawa społeczna jest oczekiwana w świetle koncepcji przedsiębiorczości. Ona promuje jednostkę kreatywną i innowacyjną. Jednocześnie pobudza do przedsiębiorczości odpowiedzialnej. Połączenie przedsiębiorczości i odpowiedzialności można określić jako światły stosunek do otoczenia.

Promotor gospodarności

Ewangelicyzm jest także promotorem gospodarności. Człowiek kreatywny jest samodzielny i zaradny. Przyczynia się do tego znajomość biblijnych wypowiedzi o pracy. Gospodarność jako umiejętności sprawnego i efektywnego zarządzania jest biblijną koniecznością pomnażania powierzonych talentów. Dlatego bycie niegospodarnym jest poważnym zaniedbaniem religijnym. Niegospodarność świadczy o nieodpowiedzialnym myśleniu i działaniu. Świadczy także o lekceważącym stosunku do Boga, do którego ostatecznie należy wszelka własność.

Związanie przedsiębiorczości z etycznym imperatywem tworzy jednostkę organizującą samodzielnie i odpowiedzialnie swoją aktywność gospodarczą. Taka jednostka dostrzega również istnienie ograniczeń w prowadzonej działalności. Mają one swoje uzasadnienie podobnie jak motywacja do pracy, także w religii, a mówiąc ściślej w Biblii. Ograniczenia te nie są jednak barierami rozwoju gospodarczego. Mają one raczej charakter ostrzeżeń i wskazówek.

Granice przedsiębiorczości

Wskazywanie na ograniczenia w przedsiębiorczości wynika z odpowiedzialnego sposobu myślenia i działania w sferze życia gospodarczego. Z kolei odpowiedzialność jest jedną z zasadniczych cech chrześcijańskiej, ewangelickiej postawy społecznej. Nierozerwalnie związaną z odpowiedzialnością w ewangelickiej etyce teologicznej jest wolność.

Wolność i odpowiedzialność

W piśmie „O wolności chrześcijańskiej” Marcin Luter przedstawia następujące rozumienie wolności: ” Chrześcijanin jest człowiekiem wolnym we wszystkich sprawach i nikomu nie jest poddany. Chrześcijanin jest sługą we wszystkich sprawach i każdemu poddany.” Te zdania określają również stosunek wolności i odpowiedzialności. Wolność bez zobowiązań jest dla etyki ewangelickiej nie do pomyślenia. Ten kto dla urzeczywistnienia własnej wolności ogranicza lub burzy wolność bliźniego, popada w zależność od samego siebie. To stanowi zagrożenie dla wszelkiej innowacyjności i dla wszelkiego postępu.

Etyce ewangelickiej można przeciwstawić poglądy na wolność i wolny wybór, którymi kierują się niektórzy ludzie prowadzący działalność gospodarczą:

• swobodna inicjatywa oznacza brak moralnych zobowiązań,
• wolność oznacza całkowitą wolność od więzów społecznych,
• wolność to niezwracanie uwagi na jakiekolwiek okoliczności,
• wolny i świadomy wybór jest równoznaczny z tym, że można robić co się chce.

Jedynym czynnikiem wywierającym wpływ na nasz wolny, świadomy wybór jest nasze subiektywne odczucie, nasze osobiste preferencje – innymi słowy, nasze niejednokrotnie egoistyczne i narcystyczne zachcianki.

Takie poglądy nie są wcale obce w polskiej gospodarce. Mają one swoich zwolenników i stają się niejednokrotnie podstawą praktyki życia gospodarczego.

W 1904 roku socjolog Max Weber wskazał na to, że odpowiedzialność ewangelicka jest przede wszystkim rozumiana jako „obowiązek pracy” nad ukształtowaniem świata na polecenia Boga. W tym zdaniu Webera można znaleźć kryterium wyróżnienia problemów dotyczących granic w działalności gospodarczej, w jej szczególnym przejawie jakim jest przedsiębiorczość.

Chrześcijańska odpowiedzialność za stworzenie przejawia się m.in. w trosce o środowisko naturalne. Dlatego etyce ewangelickiej bliska jest w gospodarce koncepcja ekorozwoju. W tym kontekście istotne staje się pytanie: jak gospodaruje się zasobami naturalnymi, zwłaszcza surowcami? Ważną kwestią staje się zachęcanie do oszczędności czyli ograniczonego wykorzystywania surowców np. energetycznych. Problem ten dostrzeżono w raporcie Klubu Rzymskiego z roku 1972 mówiącym o granicach rozwoju. Jednak oszczędność powinna stać się cechą powszechną, aby mogła być przeliczana na korzyści materialne oraz jakość życia. Do tego niezbędne jest promowanie jednostek odpowiedzialnych poprzez edukację. Ogromnie przydatny jest w tym światły stosunek do otoczenia. Przydatna staje się w tym zakresie przedsiębiorczość na rzecz tworzenia skutecznych warunków ochrony środowiska naturalnego.

Dostrzeganie granic w przedsiębiorczości pozwala zapobiegać negatywnym zjawiskom w gospodarce. W procesie globalizacji konkurencyjnego kapitalizmu powstają bowiem patologie. Można do nich zaliczyć:

• omijanie ustanowionych ram prawnych stworzonych przez państwo w kontekście deregulacji i liberalizacji rynku,
• obecność silnej tendencji w sektorach finansowych i przemysłowych do tworzenia struktur oligopolistycznych. Przejawia się to w regionalnych i globalnych fuzjach i aliansach firm. Obserwowane jest stopniowe osłabianie i likwidowanie prawa pracy i programów opieki społecznej,
• narastanie nieakceptacji i nietolerancji,
• próby ograniczania przepisów dotyczących ochrony środowiska.

Do tych patologii trzeba dodać bardzo poważny problem bezrobocia w skali globalnej. Jak się przewiduje będzie on głównym problemem społecznym najbliższych 20 lat. Liczby podane w odniesieniu do krajów Organizacji Współpracy Gospodarczej ukazuje skalę narastającego zagrożenia. W roku 1973 ludzi bez pracy było 11,3 mln, w 1991 30 milionów, czyli 6,9% ludności czynnej zawodowo, a w 1994 prognozy mówią już o 35 milionach bezrobotnych. Obecnie co czwarty mieszkaniec naszej planety pozostaje bez pracy.

Etyka ewangelicka w związku z tym musi zachęcać do tworzenia nowych miejsc pracy. Chrześcijański przedsiębiorca jest religijnie zobowiązany do inwestowania kapitału w powstawanie nowych miejsc pracy.

Kontrakt społeczny

Bliska etyce ewangelickiej jest również idea kontraktu społecznego gwarantującego:

• prawo do pracy,
• walka z ubóstwem,
• ochrona jednostki i społeczeństw przed zagrożeniami poprzez system ubezpieczeń na wypadek choroby, wypadku, utraty pracy i śmierci,
• promocja równych szans.

Etyka ewangelicka musi się sprzeciwić wszelkim negatywnym skutkom narastającej konkurencji, która podobnie jak przedsiębiorczość ma swoje granice. Nadmiar konkurencji rodzi poważne problemy:

• konkurowania grupy państw ze szkodą dla najbardziej narażonych ludzi,
• konkurowanie każdego z każdym prowadzące do odrzucenia społecznego,
• widzenie jedynie ducha rywalizacji.

Dlatego etyka ewangelicka opowiada się za ograniczaniem ideologii konkurencji jako prowadzącej do konfliktów i napięć społecznych.

Dla etyki ewangelickiej ważnym jest podjęcie problematyki potrzeby schronienia. Zakres i istotę potrzeby schronienia podają przykłady:

• blisko 110 milionów ludzi można zaklasyfikować jako bezdomnych,
• 1-1,5 miliarda ludzi mieszka w miejscach niegodnych określania ich mianem domu,
• 2-2,5 miliarda ludzi zamieszkuje w miejscach nieodpowiadających wymaganiom jakościowym z punktu widzenia materialnej i społeczno-ekonomicznej perspektywy.

Liczby przybliżają skalę problemu i konieczność poszukiwania rozwiązań. W tym przypadku granicą przedsiębiorczości będzie odpowiedź na pytanie na czym powinna skupić się innowacyjność i kreatywność ludzka, aby móc zaspokoić potrzeby tak ogromnego rynku będącego w stanie wchłonąć ogromne inwestycje z zakresu budownictwa mieszkaniowego.

Podsumowanie

Powyżej podane zostały tylko niektóre wybrane przykłady problemów społecznych jakimi interesuje się ewangelicka etyka teologiczna chcąc wskazać na ograniczenia w przedsiębiorczości. Etyka pozwala dostrzec źródła zagrożeń. Jednocześnie umożliwia ona poszukiwanie skutecznych rozwiązań. Cechą charakterystyczną etyki ewangelickiej nie jest podawanie gotowych rozwiązań dostrzeganych zjawisk negatywnych i zagrożeń w celu ich likwidacji. Jej istotą jest raczej traktowanie każdego problemu oddzielnie oraz dokładna analiza przyczyn . Koncentruje się ona na koncepcji człowieka całkowicie związanego imperatywem etycznym w swoim gospodarowaniu. Motywuje ona do zachowań kreatywnych i odpowiedzialnych. Uzasadnia je religijnie. Dlatego jest stałą zachęta do poszukiwania sposobów i metod mogących wspomagać człowieka gospodarującego. Główną troską jest kwestia wolności. Ona rozstrzyga o tym, czy prowadzona działalność gospodarcza ma szansę na sukces, czy skończy się zniewoleniem pod ciężarem narastających nierozstrzygniętych problemów.

Etyka ewangelicka akcentuje wartość i godność życia ludzkiego, które widzi poprzez stosunek do bliźniego czyli potrzebującego. Miarą jest zawsze zasada tej etyki czyli wiara czynna w miłości.

Wnioski

Granice przedsiębiorczości w aspektach etycznych nie są barierami jej rozwoju, lecz raczej sposobem jej wzmocnienia poprzez przewidywanie zagrożeń. Zapobieganie negatywnym skutkom gospodarowania umożliwia perspektywa etyczna. Dlatego warto promować w polskiej gospodarce postawy etyczne. Ciekawą ofertą jest etyka ewangelicka, która w krajach wysoko uprzemysłowionych odegrała i dziś jeszcze odgrywa istotną rolę stymulującą procesy rozwoju gospodarczego. Rozwijająca się polska gospodarka potrzebuje ludzi przedsiębiorczych i zaradnych, aby sprostać trudnym wymaganiom Unii Europejskiej. Warto zabiegać o to, aby kształtująca się w Polsce na nowo koncepcja przedsiębiorczości zyskała silne wsparcie etyczne.

© by ks. Cezary Królewicz

Bibliografia:

Benedyktowicz W., Co powinniśmy czynić. Zarys ewangelickiej etyki teologicznej. Warszawa 1975.

Dietl J., Gasparski W., Etyka biznesu. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1997.

Grupa Lizbońska, Granice konkurencji. Polska Fundacja Promocji Kadr. Warszawa 1996.

Hild H., Chrześcijańska odpowiedzialność za świat. Polska Rada Ekumeniczna. Warszawa 1986.

Jagucki A., Z Chrystusem przez świat. Warszawa 1974.

Kawecki Z., Tyloch W., Wybrane problemy religioznawstwa. Warszawa 1987.

Materiały konferencyjne nr 2, Etyka zawodowa w biznesie. Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej. Bielsko-Biała 1998.

Meisner. J., Ekonomia I, Zagadnienia ogólne i mikroekonomiczne. Katowice 1998.

Pietraszewski M., Wybrane zagadnienia z biznesu. Wydawnictwo eMPi^2. Poznań 1997.

Pratley P., Etyka w biznesie. Gebethner i Ska. Warszawa 1998.

Praca zbiorowa pod redakcją Henryka Bienioka, Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem. Część I. Pojęcia, funkcje, zasady, zasoby. Akademia Ekonomiczna Katowice. Katowice 1997.

Sachs I., Strategia transformacji u progu XXI wieku. Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim. Warszawa 1993.

Tyszka T., Psychologia zachowań ekonomicznych. Wydawnictwo naukowe PWN. Warszawa 1997.

Walkowiak J., Misja firmy a etyka biznesu. Centrum Informacji Menedżera. Warszawa 1998.

Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Wydawnictwo Test. Lublin 1994.

Artykuły:

Królewicz C., Etyka i rynek. Ewangelik Pszczyński 5-6(46-47)/97.

Slawik J., „Nauka społeczna Kościoła” w ujęciu ewangelickim. Myśl Protestancka 1/1998. Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Katowice 1998.

Szczepański J., Społeczna rzeczywistość protestantyzmu. Myśl Protestancka 4/1997. Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Katowice 1997.

Zieliński J. Tadeusz, Protestancka alternatywa. Myśl Protestancka 1/1997. Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Katowice 1997.