Ostatnie lata XX wieku przyniosły wiele zmian tak w życiu pojedynczego człowieka jak i całych narodów. Gwałtownie wzrosło tempo przemian cywilizacyjnych. Dotyczą one coraz większej liczby ludności świata. Zmianie ulegają dotychczasowe stosunki społeczne, polityczne i gospodarcze. Mówi się nawet o kształtowaniu się świadomości globalnej. Coraz częściej używane jest w związku z tym pojęcie globalizacji.
Jednocześnie obserwowane jest zjawisko regionalizacji. Społeczność danego regionu nie chce bowiem pozostać anonimowa w skali globalnej. Nie chce także zatracić swojego charakteru i odrębności kulturowej. Dlatego coraz głośniej słychać pytanie o to kim jestem, skąd przybywam i dokąd zmierzam? Pojawia się zatem pytanie o tożsamość.
Proces globalizacji rozpoczął się już dawno temu, natomiast jego gwałtowne przyspieszenie przypada na koniec naszego stulecia. Globalizacja jest rezultatem technologicznego postępu w ciągu ostatnich lat. Kluczowa jest tu rewolucja informatyczna i komunikacyjna z takimi wynalazkami jak komputer, faks, internet, telefon komórkowy i łączność satelitarna.
Globalizacji towarzyszy „etnizacja” – czyli wzmaganie się tendencji nacjonalistycznych i renesans różnych postaci „integryzmu religijnego”. Według obrazowego ujęcia amerykańskiego politologa Benjamina R. Barbera – świat jest w pół drogi pomiędzy dżihadem a McWorld.
Globalizacja ma także charakter ambiwalentny. Uwidacznia się to w całym kompleksie jej konsekwencji społecznych. Z jednej strony włącza całe społeczeństwa i kraje w jeden system gospodarki rynkowej, z drugiej – powoduje „dezintegrację” przestrzeni społecznej. Społeczeństwa wielu krajów w coraz większej mierze stanowią socjologiczną mozaikę złożoną z wielu różnorodnych elementów, które uparcie zachowują odrębność.
Czym jest globalizacja?
Globalizacja jest bardzo szerokim i złożonym procesem toczącym się w sferze ekonomicznej, społecznej i kulturowej. Zdaniem wielu badaczy jest to najbardziej fundamentalny proces zmian dokonujących się obecnie na świecie, niekiedy określany metaforycznie jako największy ruch tektoniczny naszej ery lub jako wstrząs podstaw ogólnoświatowej społeczności, zmieniający trajektorię jej rozwoju na przyszłość.
Istnieje mnóstwo różnych definicji procesu globalizacji dotyczących działalności gospodarczej. Nie ma jednak żadnej akceptacji dla jednej z nich. W tej kwestii toczy się dyskusja.
W sensie ogólnym „globalizacja” może być rozumiana jako proces, który jest tworzony przez zjawiska lub działania o wymiarze ogólnoświatowym. W znaczeniu ekonomicznym globalizacja i globalizowanie najczęściej są odnoszone do działalności gospodarczej, gospodarki, rynków branżowych, gałęzi gospodarki, przedsiębiorstw, konkurencji. Można powiedzieć, że globalizacja stanowi wyższy, bardziej zaawansowany i złożony etap procesu umiędzynarodowienia działalności gospodarczej. Proces ten rozumiany ogólnie, jako rozszerzenie działalności krajowych firm za granicą, zapoczątkowany został już znacznie wcześniej. Niektórzy mówią o wieku XIV wiążąc ten proces z rozwojem działalności zamorskiej przez kompanie handlowe. Jednak dopiero w drugiej połowie XIX wieku nastąpiły procesy integracji wielu rynków i gospodarek przez przepływy kapitałów.
Obecnie podaje się wiele cech i czynników kształtujących proces globalizacji.
Jedną z ważnych cech procesu globalizacji jest jego wielowymiarowość. Przebiega on jednocześnie w kilku dziedzinach życia społecznego: w gospodarce, polityce, wojskowości, kulturze. Wymienia się także: złożoność, wielowątkowość, ale również integrowanie i międzynarodową współzależność.
Ch. Oman uważa, że w sferze gospodarczej globalizacja obejmuje cztery procesy:
- erozję dominacji Stanów Zjednoczonych,
- rozwój rynku finansowego,
- globalizację działalności przedsiębiorstw,
- powstanie globalnego problemu ekologii.
W różnych opracowaniach wymienia się wiele innych cech procesu globalizacji. Należą do nich m.in.:
związek z postępem nauki, techniki i organizacji, kompresja czasu i przestrzeni, wielopoziomowość, i inne.
Wśród cech procesu globalizacji należy również wymienić jego dialektyczny charakter. Oznacza to, że w rozwoju tego procesu ścierają się powiązane wzajemnie uwarunkowane subprocesy i zjawiska, mające często przeciwstawny charakter. Najczęściej mówi się o: globalizacji i fragmentaryzacji, integracji i dezintegracji, globalizacji i regionalizacji, homogenizacji i dyferencjacji, o wymiarze globalnym i lokalnym.
Istnieje wielu przeciwników globalizacji, którzy widzą w niej źródło utraty tożsamości zarówno jednostek jak i całych grup społecznych, a nawet narodów. Są to obawy podobne do tych, które pojawiają się w Polsce w związku z procesem integracji europejskiej. Zadawane są pytania o kształt państwa narodowego, o jego zadania i rolę w globalnie kształtującej się strukturze zarządzania. Pojawiają się obawy związane z kwestią określenia granic społeczeństwa jako narodu, a tym samym definiowania tożsamości ludzi oraz ich kultury.
Spotkać można także pytania o to, czy istnieje w ogóle coś takiego jak kultura globalna? Czy możemy stwierdzić, że mamy do czynienia z globalizacją kultury, czy jesteśmy w stanie zidentyfikować kulturę globalną?
Szanse i zagrożenia ery globalizacji
Opinie o szansach i zagrożeniach wynikających z procesów globalnych i gospodarki globalnej są zróżnicowane. Globalizacja gospodarki otwiera m.in. nowe rynki przed towarami i usługami, a ostra konkurencja hamuje wzrost cen. Tańsze towary są zatem dostępne dla większej ilości konsumentów. Globalizacja daje ogromną szansę rozwoju państw i narodów. Otwiera nowe szanse i możliwości. Z drugiej strony globalizacja gospodarki niesie różne zagrożenia, które dzisiaj trudno jest nawet dokładnie określić. Niektóre z nich to poszerzanie się miejskich dzielnic nędzy albo przeobrażanie modelu państwa jako arbitra i jako autorytetu. Władza i odpowiedzialność stają się rozproszone. Pojawiają się głosy o odpodmiotowieniu społeczeństw oraz segmentacji władzy międzynarodowych organizacji. Proces globalizacji gospodarki nie traci jednak znaczenia, a system światowy formułuje ciągle nowe powiązania w sensie technicznym, ekonomicznym, politycznym i instytucjonalnym. Niezmiennie głównym adresatem globalizacji pozostaje człowiek, którego pozycję zabezpieczają różne akty prawne oraz instytucje.
Człowiek i jego prawa
Pozycja społeczna człowieka jako jednostki w społeczności światowej jest współcześnie wyznaczana przez wolność i prawa, które jednostce przysługują, oraz obowiązki, które na niej ciążą. Współczesny katalog tych praw nazywany jest prawami człowieka. Mają one swój wymiar etyczny, ponieważ dotyczą poszanowania najcenniejszych wartości dla człowieka: godności, życia, wolności i swobodnego rozwoju. Upowszechnianie przekonania o potrzebie ochrony pewnych wartości uniwersalnych dla każdego członka wspólnoty ludzkiej jest największym współczesnym osiągnięciem. Na nim można budować porządek społeczny.
Fundamentem współczesnej koncepcji praw człowieka jest zasada poszanowania godności ludzkiej. Według niej uznaje się, że każdemu człowiekowi należy się ze strony innych odpowiednie poszanowanie. Nikt nie może być zmuszony do czynów, które nie są mu nakazane przez prawo należycie ustanowione. Wobec nikogo nie wolno stosować siły fizycznej ani pozbawiać go wolności.
W myśl praw człowieka uznaje się zapewnienie jednostce pewnych uprawnień socjalnych: opieki socjalnej, zabezpieczenia przed bezrobociem, zabezpieczenia na wypadek choroby i dostępu do oświaty.
Prawa człowieka zyskały swój wymiar instytucjonalny w uchwalonej 10 grudnia 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
Prawa człowieka są do dzisiaj przedmiotem nowych zapisów prawnych. Instytucjonalizacja tych praw jest stałym procesem ze względu na zachodzące zmiany społeczno-polityczne w wielu regionach świata.
Instytucje i organizacje zabezpieczające pozycję człowieka
Zabezpieczeniem pozycji człowieka w erze globalizacji zajmuje się wiele instytucji i organizacji międzynarodowych. Należą do nich m.in. Human Rights Watch, Amnesty International, Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka, Rada Europy, KBWE-OBWE, Grupa Wyszehradzka, układ z Schengen o przekraczaniu granic w Europie, Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, Deklaracja Lizbońska określająca model bezpieczeństwa dla Europy XXI wieku.
Obecnie powinno się przede wszystkim umacniać te struktury, które gwarantują równoprawne traktowanie na zasadzie suwerennej równości i zarazem dają szansę oddziaływania na europejskie dziedzictwo kulturowe oraz ochronę własnej tożsamości. Istotna wydaje się postulowana przez Grupę Lizbońską świadomość globalna akcentująca przywracanie sensu m.in. takim wartościom jak: poszanowanie życia, wolność, równość szans, wzajemny szacunek i troska o innych. Grupa Lizbońska proponuje także instytucje kontraktu społecznego i Ogólnoświatowego Kodeksu Etyki mające stać się narzędziami globalnego rządzenia i regulacji. Kontrakt globalny powinien opierać się na zasadzie sprawiedliwości dotyczącej w równym stopniu obecnych i przyszłych pokoleń. Jednocześnie dostrzega się potrzebę podejmowania działań, które nie pozostają obojętne na etykę. Postulowany Kodeks określałby prawa oraz obowiązki wszystkich mieszkańców naszego globu. Wśród praw znalazłyby się m.in.: bezpieczne życie, równe traktowanie, utrzymywanie się z pracy własnych rąk, równy dostęp do informacji oraz światowych zasobów naturalnych. W ten sposób zabezpieczona byłaby pozycja człowieka jako jednostki posiadającej określone prawa. Zgodnie z Kodeksem człowiek powinien posiadać także obowiązki. Do najważniejszych zaliczono: pracę na rzecz dobra ogółu, występowanie w obronie wszelkiej równości, ochronę kulturowego i intelektualnego dziedzictwa ludzkości, aktywne uczestnictwo w kierowaniu, pracę mająca na celu eliminację patologii społecznych. Katalog praw i obowiązków w postulowanym Kodeksie wymagałby oczywiście uwzględnienia różnic kulturowych w skali globalnej. Głównym jego zadaniem byłoby jednak znajdowanie odniesień do ogólnoludzkich wartości akceptowanych w różnych kulturach i systemach wartości.
Potrzeba etyki
Bardzo wiele instytucji i organizacji międzynarodowych zabezpiecza pozycję człowieka w erze globalizacji uwzględniając konieczność kierowania się określonym zbiorem norm i zasad. Dlatego etyka dochodzi do głosu w działaniu szeregu z tych organizacji. Globalizacja bardzo mocno opowiada się za racjonalnością rynku i wielkich międzynarodowych korporacji, niekiedy wbrew lokalnym państwom i społecznościom. To może zagrażać na kontynencie europejskim równowadze pomiędzy procedurami a wartościami, między interesami opartymi na kontrakcie a działaniami w imię wartości niewymiernych. W procesach racjonalnego decydowania istnieje niebezpieczeństwo pułapki liczenia i mierzenia w kategoriach ekonomicznych, bez próby zrozumienia konsekwencji takiego czy innego wyboru. Etyka jest zatem niezbędna aby utrzymać konieczną równowagę w procesach na skalę ogólnoświatową. Etyka służy zabezpieczeniu pozycji człowieka w dynamice tych procesów.
Źródła wartości etycznych
Wartości etyczne mogą odwoływać się do wielu odmiennych światopoglądów. Pluralizm światopoglądowy związany jest m.in. z wyznawaną religią. Dlatego szczególne znaczenie mają instytucjonalne gwarancje wolności sumienia i wyznania. Mogą one być indywidualne i zbiorowe. Realność gwarancji instytucjonalnych wolności sumienia i wyznania zależy w ogromnym stopniu od charakteru światopoglądowego państwa, które różnorodnością form oscylować może między skrajnymi wariantami: państwa świeckiego i państwa wyznaniowego. W tym kontekście demokratyczne państwo świeckie jako koncepcja ustrojowa stanowi współcześnie bezsporną wartość polityczną w instytucjonalnym zabezpieczeniu pozycji człowieka.
Ochrona tożsamości jednostek, grup społecznych jak i całych narodów jest wartością, która pozostaje w dobie globalizacji bardzo ważna. Kiedy następuje wzajemne przenikanie światopogladów różnych kultur, ochrona tożsamości powinna być jednym z głównych zadań polityki państwa. Wszak państwo narodowe spełnia nadal podstawowe funkcje względem pojedynczego człowieka, grup ludności i większych zbiorowości.
Niezmiernie ważna jest tożsamość religijna. Oddziaływanie przekonań religijnych na kształtowanie się życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego odgrywa istotną rolę. Wyznawana wiara niesie z sobą wartości, które są następnie podstawą tworzenia określonej rzeczywistości społecznej, gospodarczej i innej.
Tożsamość ewangelicka w erze globalizacji
Wspólna przyszłość wszystkich ludzi wymaga globalnego ukształtowania nowej jakości życia. Wspólnota jest konstytutywnym elementem egzystencji chrześcijańskiej. Żyjemy razem w społeczeństwie, tutaj i dzisiaj w społeczności ludzkiej, która ma coraz więcej tych samych problemów, tych samych zagrożeń i tych samych perspektyw. Wspólnota znaczy, że nie tylko żyjemy obok siebie; wspólnota znaczy, że jesteśmy razem. Wspólnota nie zakłada rozmycia i rozpłynięcia się tożsamości jednostek, choć może być wyzwaniem do pewnych ofiar, poświęceń i rezygnacji.
Dla Kościoła ewangelickiego najistotniejszymi w tym względzie są:
- bezwarunkowość zagadnienia prawdy,
- połączenie wolności i obowiązku,
- nienaruszalność sumień,
- poszanowanie jednostki.
Fundamentalny pogląd, że proces poszukiwania prawdy nigdy nie jest procesem zamkniętym, uzasadnia tolerancję. Ewangelicyzm jest potrzebny, aby także jutro panowała wolność sumienia. Ponieważ ewangelicyzmowi nieubłaganie chodzi o prawdę, musi on stale prowadzić krytyczny spór z wypowiedziami i prądami epoki. Dotyczy to także epoki zmian w procesie określanym mianem globalizacji.
Dla Kościoła ewangelickiego istotna jest kwestia wolności człowieka. Jako chrześcijanie powinniśmy się trzymać następującej zasady: Wszystko mi wolno, ale nie wszystko jest pożyteczne; wszystko mi wolno, ale nie wszystko buduje. To są słowa apostoła Pawła, skierowane do Koryntian, mówiące o wolności chrześcijanina. Zawierają w sobie wymóg odpowiedzialności. Można je streścić w następujący sposób: nie ma wolności bez odpowiedzialności. Dlatego człowiek wolny to ten, który jest człowiekiem odpowiedzialnym.
Problematyka indywidualnej odpowiedzialności człowieka stale poruszała ewangelicki sposób myślenia. Postępuj tak, aby maksyma twojej woli zawsze mogła służyć jako zasada ogólnego prawodawstwa! – ten „kategoryczny imperatyw” Immanuela Kanta jest tak samo rezultatem myśli ewangelickiej, jak moralny rygoryzm Lessinga, pruska etyka obowiązku, czy decyzja Dietricha Bonhoeffera, by współdziałać w zwalczaniu tyranów. Wolność bez zobowiązań jest dla ewangelicyzmu nie do pomyślenia. Nigdy nie chodzi jednak o zobowiązania wymuszone, ale będące następstwem uzasadnionej wolnej decyzji. Wolność, jak ją rozumie ewangelicyzm na podstawie Pisma Świętego, uwalnia również od ciasnoty umysłowej, która widzi jedynie zakres własnych interesów i tylko teraźniejszość.
Tworzonej obecnie polskiej gospodarce rynkowej z pewnością przydadzą się myśli i wartości jakie zawiera w sobie ewangelicyzm.
Ewangelicyzm promuje bowiem wychowywanie światłych, odpowiedzialnych, samodzielnych, gospodarnych i miłujących swoje rodzinne strony obywateli. Ewangelicyzm chce zawsze budować na solidnym fundamencie, za który uznaje Słowo Boże. Wszelkie swoje wysiłki motywuje religijnie odnosząc je do Pisma Świętego. Umiłowanie Bożego Słowa jest tym, co w polskiej rzeczywistości wydaje się szczególnie poważną ofertą. Od czasów Reformacji w części Europy pod wpływem Pisma Świętego powstały nowe typy zachowań społecznych. Społeczeństwo doświadczyło jakby „powtórnego chrztu” przeżywając swoiste catharsis. Polaków natomiast bardziej fascynowała literatura i spuścizna intelektualna antyku niż Pismo Święte i dyskusje o zbawieniu. Polska przeżyła Reformację bardziej w sferze politycznej, jako kwestię ziemskiej sprawiedliwości. Dzisiaj otwiera się przed Polską szansa na ponowne odkrycie wartości Bożego Słowa. Sprzyja temu obecny w polskiej rzeczywistości ewangelicyzm.
Zakończenie
Obecnie pojawiają się rozbieżne prognozy przyszłości. Wiek XXI będzie „wiekiem Ameryki Łacińskiej” albo „wiekiem Pacyfiku”, albo „wiekiem Azji” czy „wiekiem Chin”. Stosunkowo mało prawdopodobna wydaje się autorom różnych prognoz przewaga gospodarcza zjednoczonej Europy. Najbardziej niepokojące są te przewidywania, które za podstawową tendencję globalnych procesów uznają podbudowaną integryzmem religijnym etnizację światowej gospodarki i polityki. Zarysowuje się wtedy perspektywa globalnej „bałkanizacji”.
Globalizacja jest zjawiskiem złożonym, mającym liczne konsekwencje dla rozwijających się gospodarek krajów post-komunistycznych. Globalizacja współczesnych technologii informatycznej i telekomunikacyjnej stworzyła możliwości zbudowania globalnych (regionalnych) systemów informatycznych i telekomunikacyjnych. Umożliwiła również gwałtowną cyrkulację informacji gospodarczych (finansowych, komercyjnych), transfer i promocję poszczególnych, głównie zachodnich modeli konsumpcji, stylu życia i wzorców kulturowych. Przyczyniła się do zwiększenia mobilności czynników produkcji i przepływów finansowych.
Globalizacja nie dotyczy jednak wszystkich mieszkańców naszego globu. Wielu wcale w niej nie uczestniczy. Obserwuje się nawet stopniowe malenie grupy uczestników procesów globalizacji głównie ze względów ekonomicznych.
Pozostawanie poza procesem globalizacji coraz większej części ludności świata może w przyszłości prowadzić do powiększania się społecznego rozłamu i niezadowolenia, do narastania separatyzmu, antagonizmów i coraz poważniejszych konfliktów.
Pojawiają się także głosy według których poczucie tożsamości narodowej (wytwór XIX w.) będzie ustępowało poczuciu tożsamości regionalnej (lokalnej). Istotny będzie rozwój organizacji i stowarzyszeń oraz wzrost współodpowiedzialności obywateli, bowiem wraz z rozwojem ekonomicznym jest szansa na demokratyzację społeczeństw. Należałoby więc położyć szczególny akcent na powszechną edukację, a wtedy będzie można wykorzystać możliwości jakie daje globalizacja.
Chcąc zabezpieczyć pozytywne tendencje rysujące się w ramach globalnego zbliżenia społeczeństw i ich gospodarek, trzeba już dziś zadbać o wspólnotę wartości. Ona może bowiem zagwarantować wspólnotę celów i dążeń. Skutkiem tego może być pokojowy i harmonijny rozwój narodów.
Wspieranie zatem wszelkich działań promujących człowieka odpowiedzialnego za swoje myśli i czyny jest ewangelicką ofertą skierowaną do tych wszystkich, którzy uczestniczą w procesach na skalę globalną. Warto przy tym pamiętać o źródle zachowań odpowiedzialnych chrześcijanina wyznania ewangelickiego, które jest zakorzenione w wyznawanej wierze. Stanowi to bowiem o sile takich przekonań i co za tym idzie dużej skuteczności działań.
Bieżący rok ma w szczególny sposób służyć propagowaniu tożsamości ewangelickiej. Specjalną uchwałę podjął w tej sprawie Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na swojej wiosennej sesji w roku 2000.
Z pewnością odwoływanie się do tożsamości ewangelickiej jest odwoływaniem się do Pisma Świętego. Trzeba zatem zadbać o to, aby Biblia nie pozostała nieznanym zapisem dawnych dziejów, ale źródłem życia chrześcijańskiego. Popularyzowanie Słowa Bożego i życie zgodne z Nim jest zatem obecnie najważniejszą sprawą każdego członka Kościoła, jeśli chcemy w erze globalizacji pozostać wiernymi swoim korzeniom, jeśli chcemy zachować naszą tożsamość.
Ewangelia stanowi najpiękniejszy program działania. Niegdyś Apostołowie żyli w pluralistycznym świecie i potrafili go przeniknąć. Jeśli będziemy – jak oni – żyć łaską, mieć wiarę, nadzieję i miłość – nie musimy niczego się obawiać.
© by ks. Cezary Królewicz